Γράφει ο Στρατής Χαραλάμπους*

Σήμερα συμπληρώνονται 70 χρόνια από το πογκρόμ που ξέσπασε στις 6–7 Σεπτεμβρίου 1955 από τον τουρκικό όχλο, καθοδηγούμενο από τις τουρκικές δυνάμεις ασφάλειας, με αφορμή μια σκηνοθετημένη επίθεση από φοιτητή-πράκτορα της ΜΙΤ, Έλληνα μουσουλμάνο από την Κομοτηνή.

Στις 27 Μαΐου 1960 εκδηλώθηκε στρατιωτικό πραξικόπημα και, με την αιτιολογία τα Σεπτεμβριανά, ενώ στην ουσία στόχος ήταν το κυβερνών Δημοκρατικό Κόμμα του Menderes και το ανερχόμενο Κομμουνιστικό Κόμμα, πραγματοποιήθηκε δίκη στο νησί Yasıada (Πλάτη των Πριγκηπονήσων) από τις 19 Οκτωβρίου 1960 έως τις 5 Ιανουαρίου 1961.

Κατά τη διάρκεια της δίκης, αναφέρθηκαν μαρτυρίες που επιβεβαιώνουν τον σχεδιασμό της επίθεσης από την τουρκική κυβέρνηση. Συγκεκριμένα:

• Στις 4 Σεπτεμβρίου 1955, ο Τούρκος πρόεδρος Celal Bayar, με τον υπουργό Υγείας Behçet Uz και τον υπουργό Επικρατείας Osman Kapani, παρέθεσαν δείπνο στο κρατικό θέρετρο Büyük Yamanlar, παρουσία του νομάρχη Σμύρνης Kemal Hadımlı και του δημάρχου Σμύρνης Enver Dündar Başer.

• Ο διευθυντής του θέρετρου, İbrahım Alper, κατέθεσε:
  “Μετά το δείπνο στις 23.30 στον καφέ, ο δήμαρχος Σμύρνης ανέφερε: Οι Ρωμιοί (Κύπριοι) το παρατράβηξαν, τα μέλη του κόμματος (Δημοκρατικό Κόμμα) ανησυχούν. Ο υπουργός Επικρατείας συμπλήρωσε: Η αντιπροσωπεία μας είναι στο Λονδίνο· εάν δεν γίνουν δεκτές οι θέσεις μας, θα αποδειχθεί ότι κακώς έδωσα σημασία στην Ε/Τ φιλία, διότι οι Ρωμιοί δεν το κατάλαβαν. Αυτή η υπόθεση επιδρά αρνητικά στην απήχηση του κόμματος. Εάν σκάσει μια βόμβα στη Θεσσαλονίκη, θα δείτε το χάλι των Ρωμιών της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης. Το κράτος και η κυβέρνηση είναι αποφασισμένοι. Μην ανησυχείτε.”

• Ο υπασπιστής του προέδρου και μετέπειτα νομάρχης και δήμαρχος Σμύρνης, υποστράτηγος Refik Tuğla, κατέθεσε στην κλειστή συνεδρίαση του στρατοδικείου στις 3 Νοεμβρίου 1960:
  “Ο υπουργός Επικρατείας θεωρούσε το Κυπριακό εσωτερικό πρόβλημα της χώρας. Τυχόν ήττα θα έφερνε ήττα στις εκλογές. Σε όλες τις συζητήσεις ανέφερε συνεχώς ότι η εξάσκηση πίεσης (επίθεσης) κατά του Πατριαρχείου και των περίπου 30.000 Ελλήνων, και των περιουσιών τους, είναι αναγκαία.”

Τα ανωτέρω αναφέρονται στα σημερινά τουρκικά ΜΜΕ και προέρχονται από τα πρακτικά της δίκης, αναρτημένα στη Βουλή της Τουρκίας. Ανεξάρτητα από την ακρίβεια των καταθέσεων, δείχνουν τη λειτουργία της τουρκικής κρατικής μηχανής, τόσο τότε όσο και σήμερα, στο πλαίσιο σχεδίων κατά της Ελλάδας και της Κύπρου.

Αιωνία η μνήμη των θυμάτων των θηριωδιών Ελλήνων, Αρμενίων και Εβραίων.

Τα Σεπτεμβριανά (6–7 Σεπτεμβρίου 1955) μέσα από τη δίκη της κυβέρνησης Menderes

Στη δίκη που ακολούθησε το στρατιωτικό πραξικόπημα της 27ης Μαΐου 1960 στην Τουρκία, με το οποίο ανατράπηκε η κυβέρνηση του Δημοκρατικού Κόμματος (DP) του Adnan Menderes, εξετάστηκε το αιματηρό πογκρόμ κατά της Ελληνικής, Αρμενικής και Εβραϊκής μειονότητας στην Κωνσταντινούπολη, καθώς και δευτερευόντως στην Άγκυρα και τη Σμύρνη.

Από τα πρακτικά της δίκης, συνολικού όγκου 542 σελίδων, που δημοσιεύτηκαν στον τουρκικό τύπο, προκύπτει ο οργανωτικός ρόλος της υπηρεσίας πληροφοριών της Τουρκίας (Milli İstihbarat Teşkilatı, τότε Εθνική Υπηρεσία Ασφαλείας – MAH).

Το ιστορικό πλαίσιο

Το κλίμα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις ήταν τεταμένο λόγω του Κυπριακού. Παρά την επίσκεψη του Τούρκου πρωθυπουργού Adnan Menderes στην Αθήνα το 1952, οι εντάσεις εντεινόντουσαν καθημερινά, κυρίως λόγω δηλώσεων Τούρκων κυβερνητικών αξιωματούχων και της αντιπαλότητας μεταξύ των κοινοτήτων στην Κύπρο, την οποία υποδαύλιζε η Μεγάλη Βρετανία.

Στις 16 Αυγούστου 1955, ο πρόεδρος της οργάνωσης KTC – «Η Κύπρος είναι Τουρκική» (Kıbrıs Türktür Cemiyeti), Hikmet Bil, έστειλε επιστολή στους δημοσιογράφους εκ μέρους του ηγέτη των Τ/Κ Fazıl Küçük, αναφέροντας ότι «στην Κύπρο οι Έλληνες ετοιμάζουν πογκρόμ κατά των Τ/Κ». Λίγες μέρες μετά, στις 24 Αυγούστου, ο πρωθυπουργός προέβη σε δηλώσεις κατά της Ελλάδας και της Κύπρου. Χιλιάδες μαθητές, μέσω της «Εθνικής Συνομοσπονδίας Μαθητών της Τουρκίας» (Türkiye Milli Talebe Federasyonu), έκαναν αιτήσεις για να μεταβούν στην Κύπρο.

Η αφορμή: η βόμβα στη Θεσσαλονίκη

Στις 6 Σεπτεμβρίου 1955, ο Oktay Engin, Έλληνας μουσουλμάνος από την Κομοτηνή και φοιτητής στη Νομική Σχολή Θεσσαλονίκης, άρχισε να εργάζεται ως μεταφραστής στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης. Νωρίτερα, με τη βοήθεια του φρουρού του Τουρκικού Προξενείου Hasan Uçar, τοποθέτησε βόμβα στο σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη. Η είδηση διαδόθηκε μέσω της εφημερίδας İstanbul Ekspres, προκαλώντας τον όλεθρο της νύχτας 6–7 Σεπτεμβρίου.

Το πογκρόμ και οι συνέπειες

Οργανωμένες ομάδες φοιτητών, εργατών και μελών κομματικών οργανώσεων εξαπέλυσαν βία και λεηλασίες:

• Κατεστράφησαν 4.214 σπίτια, 1.004 καταστήματα, 73 εκκλησίες, 1 συναγωγή και 26 σχολεία.

• Υπολογίζεται ότι πάνω από 200 γυναίκες υπέστησαν σεξουαλική βία, ενώ νοσηλεύτηκαν 60 στο ελληνικό νοσοκομείο Μπαλουκλί.

• Σκοτώθηκαν 11 άτομα και τραυματίστηκαν 300–600.

• Περίπου 200.000 διαδηλωτές συμμετείχαν στα επεισόδια.

Η βία επεκτάθηκε σε όλες τις γειτονιές των μειονοτήτων, από τα Ταταύλα και το Φατίχ μέχρι τα παραθαλάσσια χωριά του Βοσπόρου και πέρα στη Χαλκηδόνα και το Τσενγκέλκιοϊ.

Η δίκη της κυβέρνησης Menderes

Πέντε χρόνια μετά τα γεγονότα, η δίκη στο νησί Yassıada χρησιμοποιήθηκε για να αποδοθούν ευθύνες στην κυβέρνηση Menderes και να δικαιολογηθεί το στρατιωτικό πραξικόπημα.

• Οι φοιτητικές και κομματικές οργανώσεις, καθώς και η KTC, απαλλάχθηκαν.

• Ο ρόλος του στρατού και της MAH αποσιωπήθηκε.

• Οι ποινές περιορίστηκαν σε επιτήρηση ή φυλάκιση μερικών ετών για κορυφαίους πολιτικούς.

Η δίκη απέτυχε να αναγνωρίσει την οργανωτική και εκτελεστική εμπλοκή του τουρκικού κράτους.

Μετέπειτα εξέλιξη των εμπλεκομένων

• Ο βομβιστής Oktay Engin διέφυγε στην Τουρκία, ολοκλήρωσε σπουδές στη Νομική και εργάστηκε στην Αστυνομία, φτάνοντας μέχρι νομάρχης στο Nevşehir.

• Οι νομάρχες και διοικητές ασφαλείας που εμπλέκονταν στα γεγονότα ανέλαβαν υψηλά αξιώματα στον κρατικό μηχανισμό.

Συμπέρασμα

Τα Σεπτεμβριανά ήταν προμελετημένα γεγονότα, με στόχο να επηρεάσουν τη διεθνή κοινή γνώμη και να ενισχύσουν την τουρκική θέση στο Κυπριακό. Οι συνέπειες για την ελληνική μειονότητα στην Τουρκία ήταν μακροχρόνιες: απελάσεις, οικονομική υποβάθμιση και περιορισμός θρησκευτικών και πολιτισμικών δικαιωμάτων.

Η θύμηση των γεγονότων αποτελεί ιστορικό χρέος για την Ελλάδα και οδηγό για την αντιμετώπιση μελλοντικών κρίσεων στα Εθνικά Θέματα.

Πηγές:

• Πρακτικά της Δίκης στο Yassıada (Πλάτη)

• Άρθρο στην εφημερίδα «Taraf-Πλευρά» της Ayşe Hür (6 Φεβ 1915)

• Εφημερίδες İstanbul Ekspres (6 Σεπ 1955) και Milliyet (7 Σεπ 1955)

*Στρατής Χαραλάμπους, Ανγος ε.α. (ΠΒ), Μέλος της Λεσβιακής Εταιρείας Μελετών, Συγγραφέας του βιβλίου “ Μικρασιατική εκστρατεία: Τα βήματα προς την καταστροφή” . Η πηγή του αρχικού κειμένου είναι η εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ της Μυτιλήνης. Βλ. εδώ

Τα ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΑΝΑ (6-7 Σεπτ. 1955) μέσα από τη δίκη της κυβέρνησης MENDERES – emprosnet.gr