Γράφει ο Στρατής Χαραλάμπους*
Εισαγωγή
Συμπληρώθηκαν 103 χρόνια από το τραγικό γεγονός της καταστροφής της Σμύρνης, σχεδόν ένας αιώνας, αλλά ακόμη υπάρχουν εύλογες απορίες για τους αίτιους και κυρίως για τους λόγους αυτής της μεγάλης συμφοράς. Η πυρκαγιά της Σμύρνης υπήρξε η «χαριστική βολή» σε μια κοινωνία όπου συμβίωναν, παρά τις αντιθέσεις τους, διαφορετικές εθνότητες με διαφορετική θρησκεία, γλώσσα, κουλτούρα και οικονομική επιφάνεια. Το μοντέλο συνύπαρξης και ανάπτυξης σ’ αυτή τη γωνιά της Ιωνίας, με εμφανή τη δυτική επιρροή, δεν υπήρχε σ’ άλλη πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Αυτός ο τρόπος ζωής μοιραία προκαλούσε το «φθόνο» της πλειοψηφίας του τουρκικού λαού, επηρεασμένου από τα εθνικιστικά συνθήματα των Νεότουρκων, οι οποίοι για σχεδόν μία δεκαετία (1908–1918) επέβαλαν στη χώρα την πολιτική τους, η οποία οδήγησε στην κατάρρευση της αυτοκρατορίας κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα συνθήματα αυτά αποτέλεσαν τη βάση της ιδεολογίας του «κεμαλικού εθνικισμού», που αναδύθηκε και γιγαντώθηκε μέσα από τα πεδία των μαχών της Ανατολής και κορυφώθηκε πάνω στα αποκαΐδια της «Νύφης της Φωτιάς».
Για το ποιος ευθύνεται για τη μεγάλη πυρκαγιά της Σμύρνης (13–16 Σεπτεμβρίου 1922) έχω αναφερθεί αναλυτικά στα άρθρα μου στην εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» της Μυτιλήνης (15 Σεπ. 2010 και 16 Σεπ. 2016). Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσω να καταγράψω τις απόψεις των τούρκων ιστορικών και αρθρογράφων, οι οποίοι, στην «αναζωπύρωση» του θέματος το 2010 και μετέπειτα, προσπάθησαν να εκφέρουν άποψη διαφορετική από την επίσημη (Ίδρυμα Τουρκικής Ιστορίας – Türk Tarih Kurumu, TTK) και σε αντίθεση με τη «στρατευμένη» δημοσιογραφία.
Τουρκική μεταστροφή
Η τουρκάλα δημοσιογράφος Αϊσέ Χιούρ (Ayse Hür) με μία εκτεταμένη ανάλυση προσπάθησε να αντικρούσει τις πηγές, τις οποίες επικαλείται η τουρκική πλευρά στην προσπάθειά της να αποποιηθεί των ευθυνών της, και τονίζει:
Η επί χρόνια επίσημη τουρκική άποψη κατηγορούσε για την έναρξη της πυρκαγιάς τον ελληνικό στρατό, σε συνεπικουρία με τους Έλληνες της Σμύρνης. Το 1980, λόγω διπλωματικών προσπαθειών της Αρμενίας για αναγνώριση της γενοκτονίας του 1915, η άποψη αυτή μεταστράφηκε και έκτοτε θεωρούνται υπεύθυνοι για το ξεκίνημα της φωτιάς οι Αρμένιοι και κυρίως το Αρμένικο κομιτάτο με αρχηγό τον Τασνάκ.
Μετά την είσοδο στη Σμύρνη του τουρκικού στρατού και των άτακτων (Τσέτες του Τυφλού Πεχλιβάνη – Kör Pehlivan) στις 9 Σεπ. 1922, ακολούθησε συστηματική λεηλασία, αρπαγή περιουσιών, βιασμοί κ.ά., με το πρόσχημα έρευνας για τον εντοπισμό όπλων. Στις 12 Σεπ., ο τουρκικός στρατός απέκλεισε την αρμένικη συνοικία και στις μεταμεσημβρινές ώρες της 13ης Σεπτεμβρίου ξεκίνησε η φωτιά στο Basmane (σημερινό εκθεσιακό κέντρο), η οποία, με τη βοήθεια του ανέμου, επεκτάθηκε γρήγορα. Την επόμενη μέρα κινήθηκε δυτικά, καίγοντας τα πάντα στο πέρασμά της: σπίτια, σχολεία, κέντρα, ξενοδοχεία, εκκλησίες και μαγαζιά στις αρμένικες, ελληνικές και φράγκικες συνοικίες. Ταυτόχρονα, δεκάδες χιλιάδες Έλληνες, Αρμένιοι και Λεβαντίνοι με τις οικογένειές τους κινήθηκαν αναγκαστικά προς την παραλία, καθώς οι δρόμοι προς τη τουρκική συνοικία είχαν αποκλειστεί.
Η φωτιά σβήστηκε ολοσχερώς στις 18 Σεπ. 1922, καταστρέφοντας 2,6 εκατ. τ.μ. αστικής γης και πάνω από 20.000 ακίνητα, με συνολικές ζημιές 3,5 εκ. χρυσές λίρες. Πάνω από 180.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, ενώ στην πόλη ζούσαν περίπου 500.000 Έλληνες και Αρμένιοι. Τα πλοία παρέλαβαν μόνο 320.000 πρόσφυγες.
Η Σμύρνη «καθαρίστηκε», απαλλάχτηκε από τις εθνότητες που έδιναν ζωή και πρόοδο και άρχισε να δημιουργείται μια πόλη με ανατολίτικη νοοτροπία, χωρίς μνήμες της παλιάς κοσμοπολίτικης Σμύρνης. Το σχέδιο αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στο τηλεγράφημα του αρχηγού του τουρκικού επιτελείου Fevzi Paşa (Çakmak) προς την Εθνοσυνέλευση στην Άγκυρα στις 19 Σεπτεμβρίου 1922.
Συμπεριφορά ξένων ανταποκριτών και αποστολών
Οι ξένοι ανταποκριτές (Άγγλοι, Γάλλοι, Αμερικάνοι, Ιταλοί) στη Σμύρνη ήταν διστακτικοί στην αρχική τους κάλυψη και κυρίως κινήθηκαν στα πλαίσια της πολιτικής των χωρών τους, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων. Η Αϊσέ Χιούρ καταγράφει τις αντιθέσεις μεταξύ των αρχικών ανταποκρίσεων και των μετέπειτα αναφορών τους:
-
Στις 16 Σεπτεμβρίου 1922, οι Times του Λονδίνου έγραφαν ότι «η φωτιά ξεκίνησε μετά την κατάληψη της πόλης από τους άτακτους Τούρκους (başıbozuklar), αλλά ο τακτικός στρατός δεν έκανε τίποτα εναντίον τους ούτε κατά της φωτιάς».
-
Στις 6 Οκτωβρίου 1912, η ίδια εφημερίδα ανέφερε: «Δεν υπάρχουν αποδείξεις, αλλά υπάρχει κοινή άποψη ότι την έβαλαν οι Έλληνες και οι Αρμένιοι».
Η γαλλική Figaro κατηγόρησε τους Τούρκους, η Le Temps τους Έλληνες και η Le Matin τους Αρμένιους. Ο γαλλικός τύπος, γενικά, ακολούθησε φιλοτουρκική στάση, παρά τις μαρτυρίες των προσφύγων που έφτασαν στη Μασσαλία, ακολουθώντας την πολιτική που καθόρισε η γαλλική κυβέρνηση μέσω της Συνθήκης Άγκυρας (20 Οκτωβρίου 1921).
Οι New York Times αναρωτιούνταν αν τη φωτιά την έβαλαν οι Τούρκοι για να εκδικηθούν τους Ρωμιούς και Αρμένιους που συνεργάστηκαν με τον ελληνικό στρατό. Η Portsmouth Daily Times υποστήριξε ότι «τη φωτιά την έβαλαν οι Τούρκοι για να καλύψουν τις θηριωδίες τους».
Η επίσημη θέση της Γαλλίας παρουσίαζε αντιφάσεις, καθώς οι αναφορές του διπλωμάτη Michel Graillet αγνοήθηκαν, ενώ λήφθηκαν υπόψη οι εκθέσεις του στρατηγού Pelle και του ναυάρχου Dumesnil, οι οποίοι είχαν διαφορετικό πλαίσιο αξιολόγησης των γεγονότων.
Η έκθεση του αμερικανού μηχανικού Mark Prentiss στην οργάνωση Near East Relief (Ιανουάριος 1923) βασίστηκε σε συναντήσεις με τον αμφιλεγόμενο μάρτυρα Paul Gresovich, ο οποίος ανέφερε ότι «η δύναμη της πυροσβεστικής από 100 άτομα είχε πέσει στους 37, λόγω απόλυσης των Ρωμιών πυροσβεστών». Επίσης, πριν ξεσπάσει η φωτιά, χιλιάδες γυναικόπαιδα Αρμενίων βγήκαν από σχολεία και εκκλησίες προς τη θάλασσα, ενώ εντοπίστηκαν στουπιά με πετρέλαιο.
Η συμπεριφορά της ανώτατης στρατιωτικής τουρκικής ηγεσίας
Η ανώτατη τουρκική στρατιωτική ηγεσία (Fevzi Çakmak Paşa, İşmet İnönü και άλλοι), με επικεφαλής τον Μουσταφά Πασά, έφτασαν στη Σμύρνη στις 10 Σεπτεμβρίου 1922, μία μέρα μετά την είσοδο του Nureddin Paşa. Ήταν μάρτυρες των λεηλασιών, των θηριωδιών και της πυρκαγιάς.
Ο Κεμάλ έμεινε στο ξενοδοχείο Krämer Palas και στη συνέχεια στη βίλα της οικογένειας Uşakizade στο Göztepe, παρακολουθώντας τη φωτιά και λέγοντας στους αξιωματικούς του:
«…παιδιά κοιτάξτε καλά αυτή τη θέα. Αυτές οι φλόγες σηματοδοτούν το τέλος μιας περιόδου και την αρχή μιας νέας. Οι αμαρτίες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας καθαρίζονται με αυτή τη φωτιά, η οποία παράλληλα ανακοινώνει στον κόσμο την άνοδο του τουρκικού έθνους και την ίδρυση του τουρκικού κράτους…».
Την επόμενη μέρα παρατέθηκε γεύμα στη βίλα, ενώ η φωτιά κατέστρεφε την πόλη. Η σύζυγος της Λατιφέ ανέφερε:
«Ας καούν όλα, Πασά μου, αρκεί που εσείς είστε υγιής. Η πατρίδα σώθηκε και στο μέλλον θα τα φτιάξουμε καλύτερα…»
Ο Κεμάλ απάντησε:
«Evet, Yaksın ve Yıkılsın. Hepsi telafisi mümkündür—Ναι, όλα ας καούν και ας καταστραφούν. Όλα ξαναγίνονται!»
Ο «Αποδιοπομπαίος Τράγος» Nureddin Paşa
Ο Τούρκος δημοσιογράφος Tamer Çilingir σε άρθρο του με τίτλο «…Tη Σμύρνη την έκαψε ο Μουσταφά Κεμάλ και οι στρατιώτες του», καταλήγει ότι ο Nureddin Paşa χρησιμοποιήθηκε ως αποδιοπομπαίος τράγος για τις θηριωδίες κατά των Ρωμιών και άλλων μειονοτήτων, ενώ έπραξε σύμφωνα με διαταγές του Κεμάλ.
Μια Σμυρνιά Τουρκάλα «Εξομολογείται»
Η καθηγήτρια ανθρωπολογίας και κοινωνιολογίας Leyla Neyzi πραγματοποίησε συνεντεύξεις με την Gülfem Kaatçılar İren, η οποία γεννήθηκε το 1915 και βίωσε τα γεγονότα ως παιδί πλούσιας μουσουλμανικής οικογένειας. Η Iren θυμάται την πυρκαγιά με δύο διαστάσεις:
-
Την εθνικιστική, που θεωρούσε αναγκαία την πυρκαγιά για «καθαρισμό της βρωμιάς».
-
Την ανθρώπινη, που αναπολούσε τον χαμένο κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της Σμύρνης, όπου Έλληνες, Αρμένιοι, Εβραίοι και Τούρκοι ζούσαν σε αμοιβαία εμπιστοσύνη.
Η Iren καταλήγει:
«Ξέρεις τι με θυμώνει; Κανένας δεν ψάχνει τις αιτίες για αυτή τη λυπητερή ιστορία. Την έθαψαν. Ο κόσμος αισθάνεται ότι ήταν ένα καλό πράγμα, αλλά κανείς δεν θέλει να μιλήσει για αυτό. Δεν έπρεπε να συμβεί. Χάθηκαν εβδομήντα πέντε χρόνια…»
Επίλογος
Υπάρχουν Τούρκοι δημοσιογράφοι, συγγραφείς και ιστορικοί που στηλίτευσαν την τουρκική ενοχή και απραξία, όπως οι: Engin Ardıç, Hasan Bülent Kahraman, Emre Aköz, Fahri Alem, Hadi Uluengin, Etyen Mahçupyan.
Η επίσημη Τουρκία αρνήθηκε ανεξάρτητη έρευνα και προτίμησε παραγωγή ντοκιμαντέρ, εκδόσεων και συνεδρίων για να στηρίξει την επίσημη θέση ότι η φωτιά προκλήθηκε από Αρμένιους.
Ακόμη και στην ελληνική πλευρά υπάρχουν ακραίες φωνές που υπερτονίζουν τα λάθη της άλλης πλευράς, παραγνωρίζοντας τις δικές μας ακρότητες. Το πνεύμα αυτό συνεχίζει να επηρεάζει τις σχέσεις Ελλάδας – Τουρκίας, όπως φάνηκε και από την πολιτική του Ερντογάν.
Όπως σημειώνει ο Emre Aköz (Sabah, 8 Απρ. 2010):
«Ξέρουμε 90% ποιος έβαλε τη φωτιά, αλλά επειδή δεν είναι 100%, είμαστε υποχρεωμένοι να αντιμετωπίσουμε το υπόλοιπο 10% που επέβαλε η λογοκρισία από την παιδική μας ηλικία. Ξέρουμε όμως 100% ποιος δεν την έσβησε…»
Μυτιλήνη, 1 Σεπτεμβρίου 2025
*Στρατής Χαραλάμπους, Ανγος ε.α. (ΠΒ), Μέλος της Λεσβιακής Εταιρείας Μελετών, Συγγραφέας του βιβλίου “ Μικρασιατική εκστρατεία: Τα βήματα προς την καταστροφή” από το οποίο προέρχεται και το απόσπασμα του άρθρου. Για την πλήρη κάλυψη του θέματος βλέπε εδώ
Η ΑΠΙΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ Η ΝΥΜΦΗ ΤΗΣ ΦΩΤΙΑΣ
