Η Συνθήκη της Λωζάννης ήταν συνθήκη ειρήνης που έθεσε τα όρια της σύγχρονης Τουρκίας.
Υπογράφηκε στη Λωζάννη της Ελβετίας στις 24 Ιουλίου 1923 από την Ελλάδα, την Τουρκία και τις άλλες χώρες που πολέμησαν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μικρασιατική εκστρατεία (1919-1922) και συμμετείχαν στη Συνθήκη των Σεβρών, συμπεριλαμβανομένης και της ΕΣΣΔ που δεν συμμετείχε στην προηγούμενη συνθήκη.
Η υπογραφείσα συνθήκη ήταν το αποτέλεσμα της σχετικής διάσκεψης που ξεκίνησε στις 7 Νοεμβρίου 1922 μεταξύ των προαναφερομένων μελών.
Στο κείμενο της Συνθήκης συμπεριλαμβάνεται και η Σύμβαση της Λωζάννης που αποτελεί συντομότερο κείμενο και υπογράφηκε νωρίτερα, στις 30 Ιανουαρίου 1923.
Σχεδόν ταυτόχρονα με την υπογραφή της Συνθήκης ξεκίνησε από την Τουρκική πλευρά η συστηματική παραβίαση των όρων της δημιουργώντας εντάσεις και σοβαρά επεισόδια με σκοπό την αναθεώρηση του νομικού καθεστώτος της.
Συνοπτικά αναφέρονται τα ακόλουθα:
1. Αμφισβητείται σταθερά σταθερά το δικαίωμα στρατικοποιήσεως των Ελληνικών νησιών του Ανατολικού Αιγαίου, καθώς και η κυριαρχία της Ελλάδος σε βραχονησίδες του Αρχιπελάγους.
2. Στην Ίμβρο και την Τένεδο η Τουρκία αγνόησε την ειδική αυτοδιοίκηση και διόρισε Τούρκο διοικητή και στα δύο νησιά, αλλά και Τούρκους αξιωματούχους στην δικαιοσύνη, στα τελωνεία, στην αστυνομία και στις λιμενικές αρχές, ενώ απέλυσε όλους τους αιρετούς τοπικούς άρχοντες.
3. Με το Νόμο 1151 του 1927 που ψήφισε η Τουρκική Εθνοσυνέλευση, κατάργησαν το καθεστώς αυτοδιοικήσεως των νησιών, έκλεισαν το Ελληνικό Σχολαρχείο, απαγόρευσαν την διδασκαλία της Ελληνικής γλώσσας και οι χριστιανοί τέθηκαν υπό συνεχή απηνή διωγμό.
4. Η Τουρκία καταπάτησε, επίσης, τα άρθρα 38 έως 44 της Συνθήκης που αναφέρονται στον τομέα της θρησκευτικής, της εκπαιδευτικής και της ελευθερίας ιδρύσεως και ελέγχου ευαγών ιδρυμάτων. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως βρέθηκε αντιμέτωπο με μια σειρά από διώξεις, εμπρησμούς, επιθέσεις, ίντριγκες, επεμβάσεις, άρνηση αποδοχής της Οικουμενικότητας του, απαξιωτική συμπεριφορά και αρπαγή σημαντικών χριστιανικών ναών, όπως η Παναγία της Καφατιανής του Γαλατά και ο ναός του Σωτήρος Χριστού.
5. Παράλληλα την 1η Μαρτίου 1922 φρόντισε για το κλείσιμο 68 ορθόδοξων εκπαιδευτηρίων της Καππαδοκίας, με συνέπεια να αναγκαστούν τα παιδιά να εγγραφούν σε τουρκικά σχολεία.Η εκπαίδευση των Χριστιανών ισοπεδώθηκε καθώς επιβλήθηκε φίμωση της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, απόλυση ομογενών και Ελλήνων δασκάλων, επιβολή διδασκαλίας των περισσοτέρων μαθημάτων στην Τουρκική γλώσσα (αρχικά) και στην συνέχεια όλων – εκτός από το μάθημα των Ελληνικών και προσθήκη ειδικού μαθήματος «στρατιωτικών», το οποίο δίδασκε αξιωματικός του τουρκικού στρατού. Στην προσπάθεια αυτή η Τουρκία βρήκε σύμμαχο της τον ψευτο–παπά Ευθύμ, ο οποίος μαζί με ολόκληρη την οικογένειά του υπήρξε όργανο των μυστικών Υπηρεσιών της Τουρκίας .
6. Με τον Νόμο 2762 του 1935 περί «Βακουφίων» που ψηφίστηκε από την Τουρκική Εθνοσυνέλευση η διαχείριση των μειονοτικών ιδρυμάτων και σχολείων ανατέθηκε σε Τούρκο επίτροπο που διοριζόταν από τις Τουρκικές αρχές, πράξη που είχε ως αποτέλεσμα από τα 12.000 μειονοτικά ακίνητα που υπήρχαν κατά την υπογραφή της Συνθήκης, σήμερα να απομείνουν μερικές εκατοντάδες σε διαρκή απειλή αρπαγής. Στα μειονοτικά-Ελληνικά Ευαγή Ιδρύματα, απαγορεύτηκε να αποκτήσουν νέα ακίνητη περιουσία είτε με αγορά, είτε με δωρεά, είτε με κληρονομιά. Η Τουρκία έπαψε την αναγνώριση της ιδιότητας του νομικού προσώπου στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, απόφαση που δημιούργησε τεράστια προβλήματα στην διαχείριση και εκπροσώπηση της Πατριαρχικής περιουσίας.
7.Με τον Νόμο 2007/1932 απαγορεύθηκε η άσκηση 30 επαγγελμάτων από Έλληνες, μεταξύ των οποίων μουσικός, φωτογράφος, ξυλουργός, ράπτης, κουρέας, σερβιτόρος – ακόμα και πλανόδιος πωλητής, ενώ σταδιακά απαγόρευσαν και άλλα επαγγέλματα, προκειμένου να αναγκάσουν τους Έλληνες να εγκαταλείψουν την Τουρκία.
8. Με τον Νόμο 2525/1934 οι Έλληνες της Τουρκίας υποχρεώθηκαν να εκτουρκίσουν τα επώνυμά τους και το 1939 όλοι οι Ελληνικοί αθλητικοί σύλλογοι υποχρεώθηκαν να ενωθούν με τουρκικούς.
9. Παράλληλα, διοργανώθηκαν εκστρατείες με σύνθημα «Vatandas Turkce konus», δηλαδή, «Πολίτες μιλάτε τουρκικά» και διώκονταν για «Εξύβριση του Τουρκισμού» όποιος μιλούσε Ελληνικά, δηλαδή δήθεν υβριστικά για τους Τούρκους.
10.Με το Νόμο 4305/1942 επιβλήθηκαν υπέρογκοι φόροι στους Έλληνες χριστιανούς, γνωστό ως «Βαρλίκι», προκειμένου να επιτευχθεί ο οικονομικός τους στραγγαλισμός. Όσοι αδυνατούσαν να ανταποκριθούν στην εξοντωτική φορολόγηση μέσα σε λίγες εβδομάδες τους επιβάλλονταν ποινή καταναγκαστικών έργων.
11. Τα αστικά και πολιτικά δικαιώματα των Ελλήνων της Τουρκίας επλήγησαν από μια σειρά στοχευμένων μέτρων και ενεργειών που σκόπευαν στην εξολόθρευση του Ελληνικού πληθυσμού. Εκατοντάδες Έλληνες εκδιώχθηκαν από Τράπεζες, Δημόσιες υπηρεσίες και μεγάλες επιχειρήσεις. Το Μάιο του 1941 επιστρατεύτηκαν είκοσι ηλικίες Ελλήνων μειονοτικών, με αφορμή τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.
12. Κορύφωση της Τουρκικής πολιτικής παραβιάσεων της Συνθήκης υπήρξε η νύχτα της 6ης Σεπτεμβρίου 1955, όταν συντελέστηκε πραγματικό και καθολικό Πογκρόμ, με την καθοδήγηση της Τουρκικής Κυβερνήσεως. Τη νύχτα εκείνη συνέβησαν 20 δολοφονίες χριστιανών, εκατοντάδες βιασμοί, καταστροφή, λεηλασία και πυρπόληση 2.600 χριστιανικών σπιτιών, 4.340 καταστημάτων, 73 εκκλησιών, 26 ελληνικών σχολείων, τριών ελληνόφωνων εφημερίδων και επιδρομή σε χριστιανικά νεκροταφεία με σύληση τάφων.
13. Το 1964 η Τουρκία κατήγγειλε την Ελληνοτουρκική συμφωνία Εμπορίου με αποτέλεσμα να απελαθούν, με συνοπτικές διαδικασίες 12.000 περίπου Έλληνες υπήκοοι, γηγενείς Κωνσταντινουπολίτες, τους οποίους προστάτευε η συνθήκη της Λωζάνης. Στο διάστημα από το 1964 έως και το 1966, περισσότεροι από 48.000 Έλληνες υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την Τουρκία και τα σπίτια τους.
14. Το 1964 η Τουρκία εφάρμοσε το διαβόητο «πρόγραμμα ερήμωσης» [eritme programi] στην Ίμβρο και την Τένεδο με την υπ’ αριθμό 35 μυστική απόφαση της Υπηρεσίας Εθνικής Ασφαλείας. Η εφαρμογή του προγράμματος είχε ως αποτέλεσμα από το 90% και πλέον του συνολικού πληθυσμού των νησιών που ήταν χριστιανοί, σήμερα να απομένουν περί το 1% κάτοικοι Ελληνικής καταγωγής, στην ολότητα τους υπερήλικες.
Στην κοινή γνώμη επικρατεί η άποψη ότι όλα αυτά τα διαχρονικά γεγονότα συνέβησαν υπό τα απαθή ή και ηττοπαθή βλέμματα των κατά καιρούς Ελληνικών κυβερνήσεων που παρέμειναν βουβοί μάρτυρες των παθών του Ελληνισμού της Τουρκίας που υποτίθεται ότι προστατεύεται από τη Συνθήκη της Λωζάνης.
Την στιγμή που οι αναθεωρητικές δυνάμεις δεν σταματούν να προκαλούν και να χρησιμοποιούν τη Συνθήκη με τρόπο καταχρηστικό, για την Ελλάδα εξακολουθεί η Συνθήκη της Λωζάνης να είναι η πυξίδα της διεθνούς νομιμότητας, το θεμέλιο της εξωτερικής πολιτικής και ο οδηγός της συνεπούς προσήλωσης της χώρας στις αρχές του διεθνούς δικαίου.
